Ä°spanya’da kabul edilen yasaya göre 1492’de Gırnata’nın düşmesinden sonra sürülen Yahudilerin ülkelerine dönme hakkı tanındı. Ä°spanya ve sürülen Yahudiler edebiyatı çokça dillendirildiÄŸi için gecikmiÅŸ bir adaletin yerine getirilmesi olarak alkışlanacaktır.

Ne var ki, hikaye bundan ibaret deÄŸil. 1492’de Gırnata düştüğünde ÅŸehrin teslim anlaÅŸmasında Endülüs vatandaşı Müslüman ve Yahudilerin tüm dini haklarını garanti altına alan bir anlaÅŸma yapılmıştı. Ne var ki ÅŸehrin Katoliklerin eline geçmesinden iki yıl sonra bu anlaÅŸma Yahudiler aleyhine bozularak Yahudiler doÄŸup büyüdükleri topraklardan sürüldüler. Büyük kısmı Osmanlı topraklarına yerleÅŸtirilen Sefarat Yahudilerinin hikayesi malum.

Ancak Avrupa’nın etnik kıyım hikayesi bundan da ibaret deÄŸil. Gırnata’nın teslim anlaÅŸmasından beÅŸ yıl sonra bu kez anlaÅŸma Müslümanlar aleyhine bozuldu. Müslümanlar ‘zorla HristiyanlaÅŸtırılma’ yahut katledilme seçeneÄŸi ile karşı karşıya bırakıldı. Morisko olarak bilinen ve gizli Müslümanlardan oluÅŸan çarpık toplumsal yapı bu ÅŸekilde oluÅŸtu. Yeni egemenler sanat, ticaret ve tarım gibi önemli sektörleri ellerinde tuttukları için Müslümanların sürülmelerinden yana deÄŸillerdi. Ama onların din deÄŸiÅŸtirip hizmetçi olmaları isteniyordu. Arapça konuÅŸmaları, Ä°slami giysiler giymemeleri gerekiyordu; Ä°slam’ı ima eden her tür adet ve davranış ÅŸeklen Hristiyan gözüken bu kesimin engizisyonda yargılanması için yeterliydi. Hatta hamama gitmek, domuz eti yememek Müslümanlık iÅŸareti sayıldığından engizisyonda yargılanmaları için yeterliydi. Müslümanlar ağır yaptırımları zaman zaman yöneticilere yüklü rüşvetler vererek erteletmeyi, hafifletmeyi denediler; kimi zaman da büyük isyanlar çıkardılar ve kanla bastırıldılar. 1569’daki Alpujara isyanı tam üç yıl sürecek, Kutsal Roma Germen Ä°mparatorluÄŸu sayılan Ä°spanyol yönetimi isyanı bastırmakta zorlanacaktır.

Burada dikkat çekilmesi gereken en önemli husus, din deÄŸiÅŸtirmeye zorlanan Müslümanların sanılanın aksine hepsinin Arap asıllı olmadığıdır. Muhtemelen büyük çoÄŸunluÄŸu Ä°spanya’nın yerli halkından oluÅŸmaktaydı.

1609 yılına gelindiÄŸinde Ä°spanyollar; görünüşte KatolikleÅŸtirilmiÅŸ, aradan nesiller geçmesine raÄŸmen yeterince iyi Hristiyan olmadıklarını düşündükleri Moriskolardan tümüyle kurtulma kararı alacak ve onları topluca Ä°spanya dışına sürmek için harekete geçeceklerdir. Sürgün daha büyük dramlara yol açacaktır. Bir kısmı gerçekten HristiyanlaÅŸmış ama yine de dışlanan Moriskolar için iki seçenek vardır. EÄŸer Müslüman topraklara gitmeyi seçerlerse 10 yaşından küçük çocuklarını bırakmak zorundadırlar. Katolik bir ülkeye, mesela Fransa’ya giderlerse çocuklarını yanlarına alabileceklerdir. Sonuçta 400 bin ila 1 milyon arasında olduÄŸu belirtilen Moriskolar Ä°spanya’dan sürüleceklerdir.

Osmanlı yönetimi bu büyük sürgünle yakından ilgilenecek; onları Cezayir, Tunus gibi bölgelerde iskan ederken vergiden muaf tutacaktır. Fransa üzerinden göçenlerin arasında Ä°talya’ya, oradan Balkanlara ve Osmanlı topraklarına gelenler olacaktır. Ä°stanbul’a gelenler Galata semtinde yerleÅŸecektir.

Gırnata’nın düşmesinden önce Endülüs’ü terk etmeye zorlananlar bir tarafa Gırnata düştükten yüz yıldan fazla bir süre sonra sürülenler, yani Moriskoların sesini duyan var mı bugün? Rönesans Avrupa’sının yani modernliÄŸin ilk uygulamalarının kurbanı oldu Moriskolar. Aynı topraktan, hatta aynı kandan gelmelerine raÄŸmen Moriskolara uygulanan sürgün, Braudel’in deyimiyle ‘bir medeniyet öfkesinin’ sonucuydu.

Ä°spanyollar önce Yahudilerden özür dilediler. Ardından da sürdükleri Yahudilerin çocuklarının Ä°spanya’ya dönmelerine imkan tanıdılar. Dünyada 3,5 milyon kadar Yahudi’nin bu haktan yararlanması bekleniyor.

Moriskoların sürülüşünün 400. yılı nedeniyle 2009 yılında Ä°spanya’da aydınlar ve sivil toplum kuruluÅŸları devletin özür dilemesi için kampanya baÅŸlattı. Pek çok muhalif aydın bu kampanyaya destek verdi. Özür dilemeye Ä°spanyol kamu oyunun hazır olmadığını düşünenler, iÅŸe kraliyet ödülünü vermekle baÅŸlanmasını talep ettiler. Hiç biri gerçekleÅŸmedi…

Åžimdi bir kesim için adalet gerçekleÅŸirken, diÄŸer kesim için vicdanlar kanamaya devam ediyor. Ä°spanya’nın öz evlatları olan Moriskoların çocukları da daha ağır bedeller ödemelerine sebep olan maÄŸduriyetlerinin giderilmesini talep ediyor. Özellikle Kuzey Afrika’da hala kökleri Ä°spanya’ya dayanan aileler biliniyor.

Moriskoların sürülmesi etnik bir kıyımdan öte modern öncesi Avrupa bilincinin oluÅŸumunun tezahürüdür. Modern Avrupa’nın ötekileÅŸtirici özelliÄŸinin uç verdiÄŸi ilk örneklerdendir. Moriskolardan özür dileyemeyen, onların haklarını iade edemeyen bir Avrupa fikri, vicdanen temizlenemeyeceÄŸi gibi, köklerindeki günahla da hesaplaÅŸamaz.

Ýlgili YazýlarDünya, Düşünce, Kültür, Siyaset